اختلال وسواسی جبری در کودکان

Obsessive compulsive disorder in children

اختلال وسواس جبری یکی از شایع ترین اختلالات در میان کودکان و نوجوانان است. نشانه های وسواس در کودکان و نوجوانانی، قالبا شبیه نشانه های وسواس بزرگسالان است. در ادامه به توضیح انها میپردازیم

اختلال وسواس با دو نوع وسواس فکری و وسواس عملی مرسوم است. وسواس های فکری شامل افکار، تمایات یا تصورات مکرر و پایداری هستند که به شکل مزاحم و ناخواسته تجربه می شوند حال آنکه وسواس های عملی (اجبار ها)شامل رفتارهای تکراری یا فعالیت های ذهنی تکراری هستند که فرد احساس اجبار در انجام آنها را دارد. این فعالیت ذهنی یا عملی تکرار شونده در قالب اوقات در پاسخ به فکری است که به سراغ فرد میاید.

تشخیص وسواس

نشانه های وسواس به صورت زیر تعریف می شوند:

افکار، تکانه ها (1) یا تصاویر مکرر و مداوم که گاه در مواقعی که فرد با مشکلی مواجه می شود به صورت مزاحم و نامطلوب تجربه شده و موجب اضطراب و پریشانی مشخصی می شوند. فرد تلاش می کند این افکار، تکانه ها یا تصاویر را نادیده گرفته یا سرکوب کند، یا به وسیله برخی افکار و اعمال دیگر آنها را خنثی کند. کودکان برای خنثی کردن اضطراب همراه با وسواس ها یکسری رفتارهای آئین مند (2) را انجام می دهد.

وسواس های فکری شامل افکار (مثل فکر آلودگی) تصورات (مثل صحنه های خشونت بار و هولناک) یا تمایلات (مثل چاقو زدن به کسی) تکراری و پایدار می باشد. نکته مهم آن که وسواس های فکری، لذت بخش نیستند و به شکل ارادی به ذهن نمی آیند. این افکار مزاحم و ناخواسته بوده و در اکثر افراد موجب ناراحتی یا اضطراب می شوند. فرد برای نادیده گرفتن یا سرکوب این افکار (با اجتناب از محرک ها یا استفاده از توقف فکر) یا خنثی کردنشان با یک فعالیت یا فکری دیگر (مثل انجام یک وسواس عملی) تلاش می کند. وسواس های عملی (یا آداب وسواسی)اعمال تکراری (مثل شستشو، وارسی کردن) یا فعالیت های ذهنی (مثل شمردن، تکرار کلمات در سکوت) هستند که فرد احساس می کند در پاسخ به یک وسواس فکری یا مطابق قوانینی که دقیقا باید رعایت شود مجبور به انجامشان است.

اکثر مبتلایان به وسواس هم وسواس فکری دارند و هم عملی. وسواس های عملی عموما در پاسخ به یک وسواس فکری انجام می شوند (مثل فکر آلوده شدن که منجر به شستشوی مکرر می شود یا فکر اینکه چیزی نادرست است منجر به رفتارهای تکراری می شود تا زمانی که احساس شود همه چیز رو به راه است) هدف این اعمال کاهش فشار حاصل از فکر وسواسی یا جلوگیری از وقوع یک حادثه هولناک (مثل بیمار شدن) است. با این وجود، این اعمال وسواسی یا ارتباط منطقی با حادثه هولناک مزبور ندارند (مثل مرتب کردن وسایل روی میز برای جلوگیری از وقوع حادثه ای برای یک فرد مورد علاقه) به وضوح افراطی هستند (مثل دوش گرفتن به مدت چندین ساعت در روز) وسواس های عملی برای کسب لذت انجام نمی شوند. گرچه در بعضی ها بدین وسیله اضطراب یا ناراحتی تسکین می یابند.

اجبار چیست؟

رفتارهای تکراری (مثلا شستن دست، مرتب کردن، وارسی کردن) و یا اعمال ذهنی (مثل، دعا، شمارش، تکرار کلمات در ذهن) هستند که فرد در پاسخ به وسواس ها احساس اجبار به انجام این اعمال دارد، یا قوانینی هستند که باید به شکل سختگیرانه ای اعمال شوند.

چه زمانی این وسواس ها یک اختلال میشود؟

وسواس یا اجبارها به حالت هیجانی منفی و احساس بدی در کودک منجر می شوند، وقت گیر، یا به طور قابل توجهی با روال عادی زندگی، عملکرد تحصیلی، یا فعالیت های معمول اجتماعی یا روابط شخصی تداخل دارند.

اگر وسواس کودک درمان نشود چه خواهد شد؟

وسواس در دوران کودکی با اختلال عملکرد قابل توجهی در برخی حوزه های مهم همراه است. به علاوه، این اختلال عملکرد، ممکن است در طول زمان تشدید شده، از تسلط فرد خارج شود و بر سایر مراحل رشد غلبه پیدا کند.

اگر وسواس درمان نشود و یا درمان ناقص باشد، به احتمال زیاد در رشد طبیعی کودک خردسال به شدت اختلال ایجاد می کند، عملکرد را مختل می کند و به بزرگسالی نیز تعمیم می یابد.

وسواس ها به مرور به روابط اجتماعی کودک آسیب خواهد زد. در مورد آسیب می تواند رابطه با اقوام و دوستان را با احساس خطر توام کند که در نتیجه منجر به خودداری از این روابط گردد.

تاخیر در تکمیل به موقع پروژه های تحصیلی و شغلی و وظایف و احتمال شکست تحصیلی یکی دیگر ازین موارد است مخصوصا در مورد کودکانی که وسواس تقارن و نظم دارند.

مشکلاتی در مورد سلامتی بدن هم امکان بروز دارد برای مثال، افرادی که نگران سلامتی بدن هم امکان بروز دارد برای مثال، افرادی که نگران آلوده شدن هستند ممکن است از رفتن به مطب پزشک یا بیمارستان (به علت ترس از آلودگی میکروبی) خودداری کنند یا دچار مشکلات پوستی (مثل ضایعات ناشی از شستن زیاد) شوند. گاهی علائم وسواسی مانع درمان های لازم می شود (مثل وقتی که ترس از آلودگی داروها وجود دارد).

هنگامی که اختلال در کودکی یا نوجوانی شروع شده باشد، می تواند سبب مشکلات مربوط به رشد روانی گردد. برای نمونه، نوجوانان ممکن است از ارتباط با همسلان بپرهیزند و بالغین جوان هم ممکن است وقتی برای زندگی مستقل خانه را ترک می کنند، دچار کشمکش شوند. حاصل این ها اصولا می تواند کاهش عمده روابط خارج از خانه و فقدان خودمختاری و عدم استقلال مالی باشد.

از این ها گذشته، بعضی مبتلایان به علت این اختلال در تحمیل قوانین و ممنوعیت های خود بر اعضای خانواده می کوشند (مثلا به خاطر ترس از آلودگی، هیچ یک از افراد خانواده نباید مهمانی را در منزل بپزیرد) و این امر می تواند منجر به تخریب عملکرد خانوادگی گردد.

انواع رفتارهای وسواسی رایج در کودکان

تمیز کردن (وسواس های آلودگی و نظافت

تقارن (وسواس های تقارن و اعمال تکراری و مرتب کردن و شمردن

افکار جنسی مانند انجام یک رفتار زشت جنسی

افکار مربوط به کفرهای مذهبی یا شک و تردید های مذهبی

آسیب و پرخاشگری مثل ترس از آسیب به خود یا دیگران

ناتوانی در دور ریختن وسایل غیرلازم و احتکار

آیا وسواس به مکان های خاصی مربوط است؟

در این افراد اجتناب از افراد، مکان ها و اشیایی که برانگیزاننده وسواس هایشان است شایع است. به عنوان مثال آن دسته که نگران آلودگی هستند، ممکن است از مکان های عمومی (مثل رستوران ها و تفریح گاه های عمومی) برای کاهش تماس با آلوده کننده های ترس آور حذر کنند و آنها که افکار مزاحمی در مورد آسیب دارند، خود را از ارتباطات اجتماعی دور نگه دارند.

چرا یک کودک وسواسی می گیرد؟

عوامل درونی: علائم درونی ساز بیشتر، هیجان مندی منفی قویتر و بازدای رفتاری در کودکان از عوامل خطر ساز احتمالی را در بر دارد.

عوامل محیطی: سوء رفتار جسمی و جنسی در کودکان و سایر حوادث پر استرس یا آسیب زا خطر بروز وسواس در کودکان ممکن است شروع ناگهانی علائم وسواسی همراه با عوامل محیطی مختلفی از جمله عوامل عفونی و یک سندروم خودایمنی پس از عفونت داشته باشند.

عوامل ژنتیکی: میزان اختلال وسواس در وابستگان درجه اول افراد بزرگسال مبتلا به این اختلال تقریبا دو برابر وابستگان درجه اول کسانی است که به این اختلال دچار نیستند.

در برهه ای از زمان وسواس در کودکان طبیعی است

آئین مندی های رشدی دوران کودکی در سنین خاصی طبیعی است و ممکن است به صورت رفتارهای قالبی یا قوانین خاصی اجرا شوند که می تواند تمایز آنها از آئین مندی های وسواسی را مشکل کند. اغلب کودکان، رفتارهای آئین مند یا خرافی را در برخی مراحل رشد از خود نشان می دهند. این رفتارها نیز به طور معمول در مراحل تحولی رشد یاهنگام تنش (به عنوان مثال، رفتن به مدرسه یا تولد یک خواهر یا برادر) شدت می یابند. آئین مندی های وسواسی اغلب نمایشی، پایدار و ناراحت کننده تر از آئین مندی های رشدی طبیعی هستند. مثلا کودکانی که درگیر آئین مندی های رشدی طبیعی می شوند بیشتر احتمال دارد زمانی که تحت فشار و تنش باشند این رفتارهای خود را خود را رها کنند، در مقابل یک کودک مبتلا به وسواس در چنین شرایطی به احتمال بسیار کمی آئین مندی های خود را بدون اعتراض یا پریشانی قابل توجه رها می کند. با این حال، تشخیص افتراقی دو نوع آئین مندی همیشه آسان نیست و گاهی اوقات رفتار آئین مندی طبیعی می تواند با گذشت زمان تشدید شود و بیشتر شبیه به وسواس شود.

چند نکته برای والدین

والدین و خواهر و برادرها نباید کودک را به خاطر وسواس سرزنش کنید.

در درمان وسواس همه اعضای خانواده باید همکاری داشته باشند و فقط مشارکت کودک کافی نیست. این نوع همکاری برای اجرای موفقیت آمیز درمان ضروری است.

در انجام تکالیف درمانی به کودکتان کمک کنید و او را تنها نگذارید.

توجه داشته باشید که در اختلالات کودکان ترسها و اضطرابهای والدین با رفتار کودکشان در تعامل است

1=تکانه: فرد نمی تواند جلوی افکار وسواسی خود را بگیرد و تا زمانی که فکر خود را به عمل تبدیل نکند، اضطراب و استرس زیادی را تجربه می کند

2=آئین مندی: رفتارهایی که فرد میل دارد بارها و بارها انجام دهد و هیچ منطقی پشت انجام آن رفتارها نیست. مثل شستن دست هر دفعه سه بار. یا بعد از اینکه فکر وسواسی به ذهنش می رسد چند بار بر میز بکوید.

3=اختلال عملکرد: در عملکرد تحصیلی، دوست یابی، ارتباطات اجتماعی مشکلات عدیده ای به وجود می آید.

منابع

راهنمای تشخیصی وآماری اختلال های روانی DSM-5 انجمن روانپزشکی آمریکا، ترجمه دکتر فرزین رضایی و همکاران، انتشارات ارجمند

راهنمای عملی درمان شناختی رفتاری کودک وسواسی فرمین گارسیا، ترجمه مجتبی دلیر، فرزانه رسانه، انتشارات ارجمند